ਮਨੀਪੁਰ: ਅਤੀਤ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ – ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼

ਪ੍ਰੋ. ਡਾ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕੁਮਾਰ ਰੱਤੂ

“ਤੁਸੀਂ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਝੀਲਾਂ, ਭੂਰੇ ਪਹਾੜਾਂ, ਮੈਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਬਹਾਦਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਨੀਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।”

ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਬੋਰਡ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ ਜਿੱਥੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਕਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਬੋਰਡ ਅੱਜ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਕਰਸਿ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਰ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮਨੀਪੁਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਹੈ। ਮਨੀਪੁਰ ’ਚ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਇਰਲ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਡਰਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਭਾਰਤ ਹੈ?

ਇਸ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰ ਕੇ ਜਲੂਸ ਕੱਢਣ ਦੀਆਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿਚ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਡਰਾਉਣੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਸਿਸਟਮ ਨੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੀ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਹੁਣ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲਾ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਾਤੀ, ਕਬਾਇਲੀ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਪੀੜਾ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਹੈ?

ਇਹ ਕੀ ਹੈ?

ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕਾਲਾ ਅਧਿਆਇ ਹੈ। 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਔਰਤਾਂ ’ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਜ਼ੁਲਮ, ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਾਤੀਵਾਦ ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਇਹ ਅਜਿਹੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੁਖੀ ਹੈ। ਸੰਸਦ, ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਚਿਹਰੇ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਤੋੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਦਿਲ ਕੰਬਾਊ ਹੈ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜਾ ਝੱਲਦੇ ਹੋਏ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਮਨੀਪੁਰ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਛੋਟਾ ਰਾਜ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਵਿਲੱਖਣ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਹੈ। ਮਨੀਪੁਰੀ ਨਾਚ, ਮਨੀਪੁਰ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ, ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਮਨੀਪੁਰ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਮੀਰੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੈ। ਮਨੀਪੁਰ ਉਹ ਧਰਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ’ਤੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਅੱਜ ਮਨੀਪੁਰ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦ ਖਿ਼ਲਾਫ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਿਰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਝੁਕਾਇਆ ਹੈ।

ਮੈਂ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮਨੀਪੁਰ ਤੋਂ ਇੰਫ਼ਾਲ, ਮੋਰੇਹ ਮੋਰਾਂਗ, ਚੂਰਾਚੰਦਰਪੁਰ ਅਤੇ ਬਿਸਨੂਪੁਰ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਯਾਦਾਂ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਮਨੀਪੁਰੀ ਨਾਟਕ, ਮਨੀਪੁਰੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਲੰਮੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ।

ਇਸ ਲੋਕਤੰਤਰ ਤੋਂ ਅਤੇ ਮਨੀਪੁਰ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ 2018 ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਆਰਤੀ ਯਾਦਵ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:

“ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ

ਨਿਰਵਸਤਰ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ।”

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਧੁੰਦਲਕਾ ਜਿਹਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ; ਇਹ ਮਨੀਪੁਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਗੰਦਾ ਨਾਚ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਜੋ ਕਿਤੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਅਟਕ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਇਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਕੱਟ ਰਹੇ ਹਨ।

ਕਵਿਤਾ ਹੈ:

ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਿਰਵਸਤਰ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ

ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹੈ

ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਜਾਉਂਦੇ ਰਹੋ

ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਵਸਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ

ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ

ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕੋਹਿਆ ਗਿਆ

ਉਸ ’ਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਕਰੋ

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ

ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਪਿਆਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ

ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਨਿਰਵਸਤਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

ਕਿਉਂਕਿ ਨਿਰਵਸਤਰ ਔਰਤਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭੈੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ

ਡਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੰਗੀਆਂ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ

ਜੇਕਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦਾ

ਇਸ ਲਈ ਵੇਖੋ

ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਿ਼ਆਦਾ ਭਿਆਨਕ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਚ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹੀ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਚੀਕ ਹੈ, ਮਨ ਦੀ ਚੀਕ! ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਮਨੀਪੁਰੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਗੂੰਜਿਆ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਹੈ ਪਰ ਸਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਨੀਪੁਰ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੰਸਾਰ ਮਨੀਪੁਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਅੱਜ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀਰੀਆ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਛੋਟੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਯਜ਼ੀਦੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਵਸਤਰ ਕਰ ਕੇ ਨਿਲਾਮ ਕਰ ਕੇ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਮੱਧਕਾਲੀ ਯੁੱਗ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਜਿਹੀ ਅਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦਰਦ ਅਤੇ ਦਰਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਹੀ ਹੱਲ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਘਟਨਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰਦਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿੱਧਿਆ ਹੈ, ਮਨੀਪੁਰ ਵਿਚ ਆਮ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਾਡੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਹੁਣ ਉੱਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਹਨ। ਉੱਬਲਦਾ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਤੁਹਾਡੇ ਚਿਹਰੇ ਜਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸ਼ਲੀਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਗੜੀ ਹੋਈ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਵੱਛਤਾ ਹੁਣ ਗਲੀਆਂ-ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੱਦਾ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਭਰੀ ਇਸ ਵਿਗੜੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਲ ਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸਭ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਨੀਪੁਰ ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਮਨੀਪੁਰ ਦੀ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਇਹ ਗੁੱਸਾ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਰੋੜਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਮੁੱਕ ਗਏ ਹਨ, ਉਹ ਮਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ:

ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ

ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਠੀਕ ਹੈ?

ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਕੀ ਮਿਲਿਆ

ਇਕ ਕੌਮ ਇਕ ਸਰੀਰ

ਇਕ ਹੱਡ-ਮਾਸ ਦਾ ਪੁਤਲਾ

ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ’ਤੇ ਮਖੌਲ

ਉਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ।

ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਵਾਰ ਸੋਚਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ

ਕਿ ਇਹ ਕੱਪੜਾ ਰਹਿਤ ਔਰਤਾਂ ਕੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ?

ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋ?

ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ

ਮਰਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਣਗੇ

ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ

ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ

ਉਸ ਵੇਲ ਦੇ ਪੱਤੇ ਲਾਹ ਦਿੱਤੇ

ਜਿਸ ਕੋਲ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਸੀ

ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ

ਕੱਪੜੇ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਹੈ

ਤੁਸੀਂ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਰਹਿਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਇਹ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਹੈ

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਇਸ ਮੌਕੇ ਮੈਂ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਮਨੀਪੁਰੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਮੱਧਕਾਲੀ ਮਨੀਪੁਰੀ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਜੋਕੇ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਕੋਲਾਜ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇਵਰਾਜ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੀਪੁਰੀ ਸਾਹਿਤ ’ਤੇ ਅਥਾਹ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੀਪੁਰੀ ਕਾਵਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਮੱਧਕਾਲ ਕਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਵਿਆਪਕਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ 15ਵੀਂ ਤੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਹਨ। 1656 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਲੋਕ ਮਿਆਂਮਾਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਏ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਮਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ, ਬਿਹਾਰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬੰਗਾਲ, ਅਸਾਮ ਤੋਂ ਵੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ।

ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੰਗਾ ਦਾਸ ਸੇਨ ਦੇ ਬੰਗਾਲੀ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦਾ 1725 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਪ੍ਰਤੀਕਸ਼ਾ ਕਾਵਿਆ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੇ ਵਿਸਿ਼ਆਂ ਦੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚ ਮੈਤਰੀ ਭਾਵ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਮਨੀਪੁਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕੀ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇਸ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਅੰਤ ਦੇਖਾਂਗੇ?

ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਸਾਹਿਤ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਕਵਿਤਾ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਉੱਥੋਂ ਜੋ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿਚ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਵਿਗੜੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੀਪੁਰੀ ਕਵਿਤਾ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ’ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੁਸ਼ਪਮਾਲਾ 1929 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸਿ਼ਤ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਜੋ ਲਾਮਾ ਬੰਪ ਕਮਲ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜਾਤਰਿਫਲ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਮਨੀਪੁਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਆਇਆ ਪਰ 1950 ਤੱਕ ਇਸ ਵਿਚ ਮਨੀਪੁਰੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਯਾਦ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ:

ਚਾਂਦਨੀ ਦੀ ਚਕੋਰ

ਫਿਰ ਸਵੇਰੇ ਗੁਲਾਬ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਖਿੜਦੀਆਂ ਹਨ

ਪਰ ਮੈਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਹਾਂ

ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਹੀਂ

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝ ਗਏ

ਮੈਂ ਤੇ ਤੂੰ

ਨਵੇਂ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਇਹ ਮਨੀਪੁਰੀ ਕਵਿਤਰੀ ਬੇਬੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਪੁਰਾਣਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਮਨੀਪੁਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਸਭ ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੀਪੁਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ, ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਉਹ ਅਭੁੱਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮਨੀਪੁਰ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ। ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਘਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਮਨੀਪੁਰ ਜਿੰਨਾ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਮਨੀਪੁਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਹਨਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਮਨੀਪੁਰ, ਮਾਂ-ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਧਰਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ।

15 ਅਕਤੂਬਰ 1949 ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਘ ਵਿਚ ਰਲੇਵਾਂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਪਰ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਥੋਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਉੱਥੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਵੀ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿ਼ੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਨ ਪਰ ਮਨੀਪੁਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸਮਾਜ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮਨੀਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਭਾਨੂਮਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਹੈ:

ਮੈਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਹੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ

ਮੈਂ ਉਸ ਬੇਅੰਤ ਖੋਜ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਾਂ

ਮੈਂ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ

ਮੈਂ ਸੋਨੇ ਨੂੰ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ

ਮੈਂ ਮਨੀਪੁਰ ਦੀ ਮਾਂ ਹਾਂ

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੀਪੁਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਰੰਗ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹੀ ਗਈ ਹੈ:

ਮੇਰੇ ਇਸ ਪਾਸ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ

ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ

ਮੇਰੀ ਲਹਿਰ

ਉਹ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੈ

ਜਦੋਂ ਵੀ ਸੂਰਜ ਪਹਾੜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਇਆ

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਖੰਭ ਉੱਗ ਗਏ ਹਨ

ਅਤੇ

ਅੱਜ ਮੈਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਹਾਂ।

ਇਹ ਮਨੀਪੁਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ

ਨਾਲ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਕਵਿਤਾ

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:

ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹਨ

ਕੁਝ ਲੋਕ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

ਨਿਰਪੱਖ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮਾੜੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ

ਉਸ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ

ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਿੱਛਾ

ਹਿੰਸਕ ਬਣ

ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸਮਾਜ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੀਅ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਝਿੰਗਟ ਬਾਮ ਚੰਦਰਕਲਾ ਦੇਵੀ ਮਨੀਪੁਰੀ ਕਵਿਤਰੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ:

ਮਰਦੋ

ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹਿੰਸਕ ਹੋ

ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਮੂਰਖ ਹੋ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ

ਮੈਂ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਈਸਾਈ

ਪਹਾੜੀ ਭੈਣ-ਭਰਾ

ਦਿਲ ਤੋਂ ਲੜਨ ਲਈ

ਇਕੱਠੇ ਰਹੋ

ਅਸੀਂ ਕੀ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਾਂ

ਪਿਆਰ ਦੇ ਧਾਗੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਉਹ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਮਨੀਪੁਰ ਬਾਰੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਗੁੱਸੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਤੋੜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਨੀਪੁਰ ਫਰੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿਚ ਛਪੀ ਇਕ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:

ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ

ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ

ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਸਿਰ ਝੁਕਦਾ ਹੈ

ਡੂੰਘੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਦਰਦ ਵਿਚ

ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ

ਦਿਨ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੈ

ਹਨੇਰਾ 15ਵੀਂ ਸਦੀ

ਮੈਂ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹਾਂ

ਮੇਰਾ ਮਨੀਪੁਰ ਮੇਰੀ ਧਰਤੀ

ਮੈਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਓ

ਸਾਨੂੰ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ

ਸੂਰਜ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ

ਇਹ ਪੁਰਾਣੀ ਕਹਾਵਤ ਸੀ

ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ

ਉਸ ਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਵੇਗਾ

ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ

ਮਨੀਪੁਰ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਕਿਆਮ ਦੌਰਾਨ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ, ਸਾਹਿਤ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਦਿਆਂ ਮੈਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸਤਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ ਪਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੀਪੁਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੀ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਬੰਧ ਸਨ, ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਕੀ ਵਿਗੜੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਇਹ ਦੌਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ? ਅਜੇ ਵੀ ਸਮਾਂ ਹੈ ਮਨੀਪੁਰ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸੋਚਣ ਦਾ। ਸਾਡਾ ਸਭਿਅਕ ਸਮਾਜ, ਕੀ ਸਾਡਾ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਟੀਵੀ ’ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਹੀ ਦੇਖੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ 99% ਝੂਠ ਅਤੇ ਬੇਈਮਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਬਹਿਸਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮਨੀਪੁਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਅਜੇ ਵੀ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਸੁੰਦਰ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇਖੋ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚੋਂ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਯਾਦ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ:

ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ

ਇੰਫਾਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤੁਹਾਡੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ

ਮੋਰੇਹ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਬਰਮਾ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ

ਮੋਰਾਂਗ ਦੇ ਹਰੇ ਮੈਦਾਨ

ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਭਰੇ ਖੇਤ

ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਬਹੁਤ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ

ਮਨੀਪੁਰ

ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਖਿੜਦੀਆਂ ਹਨ

ਕਮਲ ਦਾ ਫੁੱਲ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਬਗਾਵਤ

ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ

ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਹੈ

ਵਿਸ਼ਵ ਚੈਂਪੀਅਨ ਬਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ

ਜਾਗੋ ਇੰਫ਼ਾਲ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖੋ

ਰਾਤ ਨੂੰ ਤਾਪਮਾਨ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਖੰਡ ਘੱਟ ਸੀ

ਸਵੇਰੇ ਸਾੜੀ ਮਿਰਚ

ਇਸ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵਾਂਗ ਬੰਦ ਕਰੋ

ਜਾਗੋ ਮਨੀਪੁਰ, ਦੇਸ਼ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ

ਸਾਰੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੈਲੋ

ਕੌਣ ਇਸ ਝੋਨੇ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ

ਮਾਤ ਭੂਮੀ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਲਈ ਬਰਫ਼

ਮੋਰਾਂਗ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ

ਮੈਅਤੀ ਅਤੇ ਕੂਕੀ ਗਾਇਨ

ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਾਤ ਭੂਮੀ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਹੈ

ਜਾਗੋ ਕੱਲ੍ਹ ਤੁਹਾਡਾ ਹੋਵੇਗਾ

ਭੁੱਲ ਜਾਓ ਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਹੈ

ਤੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹਾਂ

ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ

ਆਪਣੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੇਖੋ

ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੋਚਣਾ

ਸੂਰਜ ਜਲਦੀ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ

ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸੂਰਜ

ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ

ਤੂੰ ਉਹੀ ਹੈ

ਮਨੀਪੁਰ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ।

*ਲੇਖਕ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਰਹੇ ਹਨ।